Orta Çağ İslam Medeniyeti'nin "Altın Çağı"nda, Fırat ve Dicle nehirlerinin arasında kalan bereketli topraklarda, bugünkü Cizre'de (o dönemki adıyla Cezire'de) dünya tarihine adını altın harflerle yazdıracak bir deha doğdu: Ebû'l-İz İsmâil İbni Rezzâz El-Cezerî. Tam adı "Şeref ve onur babası" anlamına gelen Ebû'l-İz lakabıyla anılan, aynı zamanda eşsiz icatlarından dolayı kendisine "Zamanın Harikası" manasına gelen Bedîüzzamân da denilen El-Cezerî, sibernetik ve robotik bilimlerinin temellerini atan, çağının çok ötesinde bir mühendis, mucit ve bilim insanıdır. Batı dünyasında ise Cazari (Gazari) olarak bilinir.
Erken Yaşamı ve Eğitimi:
El-Cezerî, 1136 yılında Cizre'nin Tor mahallesinde dünyaya geldi (bazı kaynaklara göre 1153). "El-Cezerî" nisbesi de yaşadığı ve doğduğu bölge olan "Ada" anlamına gelen Cezire'den gelmektedir. Öğrenimini Kürt Medresesi Camia'da tamamlayan İsmâil, burada özellikle fizik ve mekanik (hiyel) alanlarına yoğunlaştı.
Artuklu Sarayındaki Hizmet Yılları:
Hayatına dair kesin bilgiler, tek eseri olan ve kısaca Kitâbü'l-Hiyel adıyla bilinen, tam adı "El-Câmi' beyne'l-ilmi ve'l-ameli'n-nâfi' fî sınâ'ati'l-hiyel" (Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalı Bilgiler ve Uygulamalar) eserinin önsözüyle sınırlıdır. Bu kayıtlara göre El-Cezerî, 1181 yılından itibaren tam 25 yıl boyunca Artukoğulları'nın Diyarbakır'daki sarayında, Artuklu Hükümdarı Nâsırüddin Mahmud'un (1200-1222) ve ondan önce de babasının ve kardeşinin hizmetinde, saray mühendisi (reisü'l-a‘mâl) olarak görev yapmıştır. Bu görevi sırasında sadece mühendislik değil, aynı zamanda yetenekli bir sanatçı olduğunu da göstererek makine çizimlerini bizzat yapmış ve renklendirmiştir.
Çığır Açan Eseri: Kitâbü'l-Hiyel:
El-Cezerî, başyapıtı olan Kitâbü'l-Hiyel'i, Artuklu Sultanı Nâsırüddin Mahmud'un teşviki ve isteği üzerine kaleme aldı. Eser, kendiliğinden çalışan otomatik sistemleri, su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan otomasyon sistemlerini ilk kez bir arada kullanarak mekanik (hiyel) ve sibernetik bilimlerini doruk noktasına ulaştırdı.
Kitap, altı ana kategoride toplam elliden fazla mekanik cihazın yapım esaslarını, çalışma prensiplerini ve yararlanma olanaklarını detaylı çizimlerle anlatır. Bu icatlar arasında:
-
Saatler: Özellikle meşhur Filli Su Saati, karmaşık dişliler, su ve top mekanizmalarıyla çalışan, otomasyonun ve estetiğin zirvesi kabul edilir. Bu saat, otomatik bir mekanizma ile yarım saatte bir ses çıkararak zamanı gösteriyordu.
-
Ziyafetlerde Kullanılan Kaplar ve Otomatik Makinalar: Otomatik içecek sunan garson robotlar gibi.
-
El Yıkama ve Abdest İçin Otomatik Makinalar: Kendiliğinden su akıtan ve geri besleme (feedback) sistemi içeren otomatik ibrikler.
-
Otomatik Fıskiyeler ve Müzik Otomatları.
-
Su Pompalama Makineleri: Su gücünü kullanarak sulama sistemlerinde devrim yaratan pistonlu pompalar ve ilk kez çift etkili pistonlu pompa sistemini kullandı.
-
Muhtelif Aletler: Şifreli kilitler, şifreli kasalar, termoslar ve otomatik çocuk oyuncakları gibi icatlar yer alır.
El-Cezerî'nin icatları, otomatik kontrol (sibernetik), denge sistemleri ve geri besleme (feedback) mekanizmaları gibi modern mühendisliğin temel prensiplerini elektrik kullanmadan, sadece su ve mekanik parçalarla gerçekleştirmiş olmasıyla hayranlık uyandırır.
Miras ve Etkisi:
El-Cezerî'nin çalışmaları, Batı dünyasında uzun yıllar sonra, Alman fizikçi Prof. Eilhard Wiedemann'ın 20. yüzyıl başlarındaki araştırmalarıyla gün yüzüne çıktı ve büyük takdir topladı. Wiedemann ve diğer Avrupalı bilim insanları, El-Cezerî'yi "Çağın Doruğuna Erişmiş Büyük Mühendis" olarak anmışlardır.
Cezerî'nin, icatları ve makine tasarımlarıyla Rönesans'ın ünlü dahisi Leonardo da Vinci'ye dahi ilham kaynağı olduğu düşünülmektedir. Sibernetik (insanlarda ve makinelerde karşılıklı haberleşme, denge kurma ve yönetme bilimi) biliminin ilkelerini 13. yüzyılda ortaya koyması, onu bu alanın kurucusu yapmıştır. Modern robotik ve otomasyon sistemlerinin temellerinin atılmasında Cezerî'nin rolü yadsınamaz.
Ölümü:
Büyük mucit, 1206 yılında doğduğu şehir olan Cizre'de vefat etti. Mezarı, Cizre'deki Nuh Peygamber Camii'nin avlusunda bulunmaktadır.
El-Cezerî, sadece bir mühendis değil, aynı zamanda pratik mühendisliğin öncüsü ve teorik bilginin uygulamaya aktarılmasının en parlak örneklerinden biridir. Onun eserleri, İslam dünyasının bilim ve teknoloji tarihinde ulaştığı doruk noktasını göstermesi açısından paha biçilmez bir mirastır.